سیری در شعری از شهریار تحت عنوان «حیدر بابایه سلام» (بخش ۱ ـ ۳) (۴)

حیدر بابایه سلام

سید محمد حسین بهجت تبریزی

(۱۲۸۵ - ۱۳۶۷)

ترجمه، ویرایش و تحلیل از

میمحا نجار

7
حیدربابا،

ایگیت اَمَک ایتیرمز
عؤموْر کئچر، افسوس بَرَه بیتیرمز
نامرد اوْلان عؤمرى باشا یئتیرمز
بیزده، واللاه، اونوتماریق سیزلرى
گؤرنمسک، حلال ائدوْن بیزلرى

· معنی تحت اللفظی:

· حیدر بابا، جوانمرد، زحمت کسی را از یاد نمی برد.

· عمر در گذر است و دریغ چاره ساز نیست.

· نامرد عمر به پایان نمی برد.

· ما شما را از یاد نمی بریم.

· اگر دیدار میسر نگردد، حلال مان کنید.

حیدربابا،

· شهریار در این بند منظومه حیدر بابا، دیالک تیک خیر و شر را به شکل دوئالیسم مرد و نامرد بسط و تعمیم می دهد و به توصیف خصایص هر دو می پردازد.

· دوئالیسم خیر و شر در کتب مقدس (تورات و انجیل و قرآن) به شکل دوئالیسم هابیل و قابیل تئوریزه شده است:

· هابیل و قابیل دو پسر حوا و آدم اند که یکی مظهر خیر است و دیگری مظهر شر.

· مظهر شر ضمنا قاتل مظهر خیر است:

· بنیاد برادر کشی ـ بزعم کتب مقدس ـ همین جا ست که میان نوه جات هابیل و نوجات قابل در طول تاریخ، تکرار می شود.

· ترفند ایده ئولوژیکی کتب مقدس، ترفندی مولتی فونکسیونال است:

· فونکسیون اول این ترفند ایده ئولوژیکی، دوئالیزاسیون دیالک تیک خیر و شر است:

· کتب مقدس (ایده ئولوژی نظام اجتماعی ـ اقتصادی برده داری) میان خیر و شر انتزاعی، دیوار دوئالیستی می کشند.

· بدین طریق، خیر و شر، هر کدام به طرز مستقل و بی ربط و پیوند با یکدیگر تشکیل می شوند، رشد می کنند و توسعه می یابند و هرگز یکی به دیگری استحاله نمی یابد.

· از دید تئولوژی نمی تواند هم استحاله یابد.

· خیر و شر در قاموس تئولوژی (فقه، شریعت) هر دو منشاء الهی کسب می کنند.

· هر دو مادر زادی، لدنی، جبلی، ازلی و ابدی جا زده می شوند.

· بدین طریق، مبارزه میان خیر و شر، سلب سوسیالیته (اجتماعیت) می شود.

· مبارزه میان خیر و شر ـ در تحلیل نهائی ـ ناتورالیزه می شود.

· یعنی به پدیده ای طبیعی از جنس توفان و باد و باران و برق و رعد و غیره استحاله می یابد.

· ناتورالیزاسیون مبارزه خیر و شر عملا به معنی ماستمالی مبارزه طبقاتی است.

· می توان گفت که مبارزه طبقاتی در تئولوژی به شکل مبارزه خیر و شر دوئالیزه و ناتورالیزه می شود و سلب اجتماعییت (سوسیالیته) و طبقاتیت می شود.

· این ترفند کتب مقدس، ترفند ایده ئولوژیکی مهلک زهراگینی است:

· از این به بعد، نظام اجتماعی ـ اقتصادی برده داری، به مثابه مظهر خیر جا زده می شود و هر مخالفی به عنوان مظهر شر.

· چون بنا بر دوئالیسم خیر و شر (هابیل و قابیل) تبدیل یکی به دیگری محال است، پس تنها راه حل برای طبقه حاکمه برده دار، اعدام هر نفسکشی است.

· ریشه تئوریکی و تئولوژیکی جنایات اجامر جماران در همین دگم دوئالیستی خیر و شر است.

· سعدی این دگم تئولوژیکی را در صدها شعر و حکایت به زیور شعر و نثر شعر گونه آراسته است:

تربیت

نا اهل را

چون گردکان

بر گنبد است.

· وقتی تربیت نااهل محال باشد، تنها راه غلبه بر نااهل (شر) اعدام او خواهد بود.

· تئولوژی (فقه، شریعت) دگم دوئالیستی خیر و شر را ضمنا فوندامنتالیزه می کند.

· تئولوژی (فقه، شریعت) دگم دوئالیستی خیر و شر را به دگم دوئالیستی بنیادی (نهادین، ذاتی، سرشتی، ماهوی، لدنی، جبلی) تبدیل می کند.

· به همین دلیل از دگم دوئالیستی خیر و شر، سلب اجتماعیت و طبقاتیت می شود.

· در این صورت دیگر کسی به طبقاتی بودن مبارزه مثلا برده با برده دار، رعیت با فئودال، کارگر با سرمایه دار نمی اندیشد.

· در بهترین حالت، به مبارزه خیر با شر می اندیشد.

· فرق هم نمی کند که حریف در کدام سنگر طبقاتی پرچم افراشته باشد.

· در پرتو این توضیح تئوریکی، هم درک محتوای تئوریکی اشعار و افکار به میراث مانده از نسل های پیشین آشکار می گردد و ضرورت تحلیل دیالک تیکی آنها.

7
حیدربابا،

· معنی تحت اللفظی:

· حیدر بابا، جوانمرد، زحمت کسی را از یاد نمی برد.

· عمر در گذر است و دریغ چاره ساز نیست.

· نامرد عمر به پایان نمی برد.

· ما شما را از یاد نمی بریم.

· اگر دیدار میسر نگردد، حلال مان کنید.

حیدربابا،

ایگیت اَمَک ایتیرمز

· محتوای معنوی این مصراع شعر شهریار، احتمالا محتوای معنوی یکی از ضرب المثل های توده های آذری است:

· در این مصراع شعر، مشخصه اصلی ایگیت (مرد) فراموش نکردن امک (زحمت، خدمت) تلقی می شود.

· پیش شرط مردانگی در این ضرب المثل اخلاقی ـ توده ای ـ آذری، فراموش نکردن خدمت و زحمت همنوع است.

· این ضرب المثل، به زبان ایمانوئل کانت، یکی از امپراتیو های اخلاقی (فرامین اخلاقی) است.

· توده آذری به ترفند این ضرب المثل، به فرزندان خود قدر دانی از زحمت و خدمت همنوع خادم و زحمتکش خود را آموزش می دهد.

· این اما عملا و عینا به چه معنی است؟

حیدربابا،

ایگیت اَمَک ایتیرمز

· در این مفهوم «ماستمالی نکردن و گم و گور نکردن خدمت و زحمت همنوع»، انتقاد و اعتراض تاریخی دیرمان توده تجرید یافته است.

· چون خادم تر و زحمتکش تر از توده، کسی نیست و کسی ـ همچون توده ـ در حسرت قدردانی و برسمیت شناسی خدمت و زحمت خویش بسر نبرده است.

· احتمالا روند و روال تشکیل ضرب المثل های توده ای از همین قرار است.

· این تجارب میلیون ها باره توده است که در حافظه تاریخی توده تلنبار و انبار می شود و پس از تقطیر به صورت ضرب المثلی در می آید.

· این گذار دردناک از تجربه به دانش تجربی است.

حیدربابا،

ایگیت اَمَک ایتیرمز

· در این مصراع شعر و ضرب المثل توده ای ـ آذری در مقابل معیار فئودالی مردانگی (مردیت)، معیار توده ای مردانگی قرار داده می شود.

· شخصیت ایدئال توده آنتی تز شخصیت ایدئال طبقه حاکمه فئودالی است:

الف

· مشخصات مردیت در ایده ئولوژی فئودالی، شجاعت و شهامت و شق القمر و غیره است.

· فئودال زاده ها با این سجایای اخلاقی تربیت می شود.

· شخصیت ایدئال توده و فضایل و سجایای توده ای از قرار دیگر اند.

· شخصیت توده ای و سجایای اخلاقی توده ای، محتوائی اند و نه فرمال.

· ماهوی و ذائی اند و نه نمودین و ظاهری.

· شخصیت توده ای و سجایای اخلاقی توده ای، نا شناخته و بی نام و نشان می مانند.

· بسان ذات شان.

· بسان خود توده.

صابر محمد زاده

حیدربابا،

ایگیت اَمَک ایتیرمز

· دیالک تیک عجیبی است.

· قهرمانان اصیل توده ای اسم و رسم و شهرت و آوازه و نام در نمی کنند، نمی توانند هم در کنند.

· نامداری و نام آوری ـ اصولا و اساسا ـ در ذات آنان نیست.

· پهلوانان معروف توده، قاعدتا پهلوانان توده ای اصیل نیستند.

· از طبقات اجتماعی دیگرند که ترک پایگاه طبقاتی گفته اند، داوطلبانه به سنگر توده خزیده اند و پایگاه توده ای کسب کرده اند.

· پهلوانان اصیل توده، بسان توده بی نام و بی نشان و بی اعتنا به نام و نشان می مانند.

· اسپارتاکوس و آصف رزمدیده و صابر محمدزاده و غیره، استثنائی اند.

آصف رزمدیده

حیدربابا،

ایگیت اَمَک ایتیرمز

· سؤال این است که چرا و به چه دلیل؟

· چرا ایگیت ایدئال توده، هرگز خدمت و زحمت کسی را فراموش نمی کند؟

· درست است که تربیت توده ای، نحوه رفتار اینچنینی را در پی دارد، ولی اخلاقیات ـ در تحلیل نهائی ـ ثانوی اند و انعکاس نحوه زیست اند.

· دلیل فراموش نکردن خدمت و زحمت همنوع (نه در حق خویشتن، بلکه به طور کلی) چیست؟

· چرا وقتی گلمحمد ـ قهرمان قصه کلیدر ـ در انبار گندم روستا را می شکند و تل گندم را به آب می سپارد، دهقان زحمتکش عمیقا رنج می برد و از درون بر ضد کردوکار او می شورد؟

حیدربابا،

ایگیت اَمَک ایتیرمز

· دلیل این فضیلت اخلاقی را حکیم توده پیشاپیش تئوریزه کرده و توضیح رادیکال و ریشه ای داده است:

· در روند کار، قوای ماهوی انسانی مادیت می یابند.

· شیئت می یابند.

· چیز واره می شوند.

· در محصول کار مادی، فکری و هنری هر کس، قوای ماهوی او، تجسم (جسمیت، مادیت، شیئیت) می یابند.

· این بدان معنی است که محصول کار هر کس، آیینه ای است که او در آن، لیاقت خود را، خلاقیت خود را تماشا می کند و به خودشناسی می رسد.

· یعنی احساس ارجمندی و ارزشمندی می کند.

· یعنی خویشتن را از زباله تمیز می دهد.

· یعنی به آدمیت خود پی می برد.

· به سوبژکتیویته خود وقوف حاصل می کند.

حیدربابا،

ایگیت اَمَک ایتیرمز

· کریم هم از این حقیقت امر به نحوی از انحاء با خبر بوده است:

· در قرآن کریم، خدا پس از تولید حوا و آدم، در آیینه آندو ماهیت انسانی خود را بازمی شناسد و دلش از لذت خودشناسی مالامال می شود.

· به همین دلیل، فتبارک الله، احسن الخالقین می گوید و بقیه خلایق را به سجده در مقابل محصول کراش فرمان می دهد.

حیدربابا،

ایگیت اَمَک ایتیرمز

· دلیل قدردانی توده خادم و زحمتکش از خدمت و زحمت همنوع درست در همین دیالک تیک کار است.

· توده در محصول کار، در خدمت و زحمت در جلوه های متنوعش، سوبژکتیویته انسانی را می بیند و بدان سر تعظیم فرود می آورد.

· توده به همین دلیل از زحمت شناسی و خدمت شناسی، معیار مردانگی می سازد.

· معیار ایدئالیته می سازد.

· توده واقعا بی نظیر و بی همتا، ستایش انگیز و پرستیدنی است.

7
حیدربابا،

· معنی تحت اللفظی:

· حیدر بابا، جوانمرد، زحمت کسی را از یاد نمی برد.

· عمر در گذر است و دریغ چاره ساز نیست.

· نامرد عمر به پایان نمی برد.

· ما شما را از یاد نمی بریم.

· اگر دیدار میسر نگردد، حلال مان کنید.

· سؤالی که ما را مدت ها به خود مشغول داشته، این بود که میان مصراع اول این بند شعر و مصراع دوم آن، چه پیوند معنوی وجود دارد؟

حیدربابا،

ایگیت اَمَک ایتیرمز
عؤموْر کئچر، افسوس بَرَه بیتیرمز

· شهریار احتمالا در مصراع دوم شعر، هشداری را برای خواننده و شونده شعر گنجانده است:

· اگر زحمت و خدمت همنوع را فراموش کنی، عمرت بسان کاروانی تیز رو خواهد گذشت و پشیمان خواهی گشت.

· پشیمانی اما چاره ساز نخواهد بود.

· می توان به این نتیجه رسید که بیت اول این بند شعر، حاوی فرمان است.

· این ـ فی نفسه ـ شاهکار به تمام معنی است.

حیدربابا،

ایگیت اَمَک ایتیرمز
عؤموْر کئچ، افسوس بَرَه بیتیرمز
نامرد اوْلان عؤمرى باشا یئتیرمز

· اکنون صحت استنباط ما اثبات می شود:

· فرمان اخلاقی نهفته در این بند شعر، ایگیت بودن و نامرد نبودن است.

· به عبارت ساده تر، سعادتمند و عاقبت به خیر، کسی است که قدر زحمت و خدمت توده زحمت را بداند.

· در غیر این صورت، جزو اشرار خواهد بود و نگونبخت خواهد بود.

· همشهری شهریار، گوهر مراد، نمایشنامه ای تحت عنوان «آرامش در حضور دیگران» دارد که اثبات صحت محتوای مصراع سوم همین بند شعر شهریار است:

نامرد اوْلان عؤمرى باشا یئتیرمز

· در این نمایشنامه که به صورت فیلم هم منتشر شده، سیر و سرگذشت سرهنگی (؟) تشریح می شود که دستش به خون فرزندان توده آلوده است.

· از دید شهریار، نامرد است.

· وجدان سرهنگ اما به او امان «آرامش» نمی دهد:

· آرامش او در حضور این و آن است.

· آرامش او تصنعی و نمایشی است.

· آرامش او عاری از اصالت است.

· به همین دلیل، به محض تنها شدن جنون می گیرد.

· ظاهرا شخصیت هائی که به دست او و یا به فرمان او ترور شده اند، در پرده سینمای ذهنش پدیدار می شوند و به جنونش می کشند.

حیدربابا،

ایگیت اَمَک ایتیرمز
عؤموْر کئچر، افسوس بَرَه بیتیرمز
نامرد اوْلان عؤمرى باشا یئتیرمز

· شهریار در این بند شعر، دیالک تیک خیر و شر را به شکل دیالک تیک ایگیت و نامرد بسط و تعمیم می دهد و نقش تعیین کننده را از آن خیر (ایگیت) می داند.

· این عاقبت به خیری ایگیت و نگونبختی نامرد اما قابل بحث است.

· از این رو، این مصراع شعر شهریار را نباید تحت اللفظی معنی کرد و به این نتیجه رسید که نان مرد در روغن است و عمرش عمر نوح.

· برای درک عمیق و دقیق منظور شهریار باید دیالک تیک کمیت و کیفیت را به خدمت گرفت:

نامرد اوْلان عؤمرى باشا یئتیرمز

· منظور شهریار نه کمیت زیست نامرد، بلکه کیفیت زیست او ست.

· نامرد مورد نظر شهریار، طرفدار زور و زر است.

· توده ستیز است.

· استثمارگر و ستمگر است.

· در نتیجه، بلحاظ ثروت مادی، کم و کسری ندارد.

· ژرفای این سخن شهریار در این نکته است که کیفیت زندگی نامرد ذلت بار است.

· نامرد درست به دلیل همین عذاب روحی و روانی نمی تواند از ثروت و نعمت موجود بهره برگیرد.

· در نتیجه، جنون می گیرد.

· از دست اجنه درون دست به انتحار می زند.

· به زبان شهریار، نمی تواند به مرگ طبیعی در آرامش روحی و روانی بمیرد.

· پیشاپیش می میرد.

· بسان لاشه «زندگی» می کند.

بیزده، واللاه، اونوتماریق سیزلرى

· شهریار در این مصراع شعر، حیدر بابا را مظهر خیر و خدمت قلمداد می کند و سوگند می خورد که ایگیت واره باشد و خدمات و زحمات حیدر بابا را فراموش نکند.

· شهریار در مفهوم «حیدر بابا»، به احتمال قوی، توده های مولد و زحمتکش آن منطقه از آذربایجان را تجرید می کند.

گؤرنمسک، حلال ائدوْن بیزلرى

· شهریار ضمنا وظیفه خود می داند که شخصا به دیدار حیدر بابا بشتابد و قدر دانی اش از خدمات و زحمات او را شخصا بر زبان راند.

· به همین دلیل، از او تقاضای عفو و بخشش دارد، اگر احیانا بمیرد و فرصت دیدار نیابد.

· برای درک آثار هنری آذری باید آذری بود.

· اگر کسی با کارگران آذری آشنا باشد، محتوای اشعار حیدر بابا را بهتر می تواند درک کند.

8
حیدربابا،

میر اژدر سَسلننده
کَند ایچینه سسدن - کوْیدن دوْشنده
عاشیق رستم سازین دیللندیرنده
یادوندادى نه هؤلَسَک قاچاردیم
قوشلار تکین، قاناد آچیب اوچاردیم

· معنی تحت اللفظی:

· حیدر بابا، به یاد داری، چگونه بی تابانه می دویدم و پرنده آسا، پر می کشیدم، وقتی که میر اژدر صدا سر می داد و عاشیق رستم، سازش را به نوا وامی داشت و دهکده از شعر و شور و شوق لبریز می گشت؟

· سیاوش کسرائی تعریف خاصی از «بیت» شعر دارد:

· از دید سیاوش، بیت به معنی خانه است.

· هر بیت شعر، بسان هر خانه ای، شعری به اتمام رسیده است.

· هر شعر نو، قابل مقایسه با بیتی از شعر سنتی است.

اگر سیاوش، این بند شعر شهریار را می شنید، حتما می گفت که بیتی است، بی کم و کسر.

حیدربابا،

میر اژدر سَسلننده

· در عالم خیال شهریار، میر اژدر آوازه خوان، دیالک تیکی از ابزار و آواز است.

· دیالک تیکی از وسیله و فونکسیون است.

· درست بسان ابر که دیالک تیکی از طبل و خروش است.

· دیالک تیکی از رعد و غریو است.

· دیالک تیکی از جن و جیغ است.

حیدربابا،

میر اژدر سَسلننده
کَند ایچینه سسدن - کوْیدن دوْشنده

· شهریار در این بیت شعر، دیالک تیک فرم و محتوا را به شکل دیالک تیک کند و سس، بسط و تعمیم می دهد:

· با شروع میر اژدر به آواز، جام روستا از شور و شوق و ترانه و آواز لبریز می شود.

· این تصور و تخیل فوق العاده زیبائی است.

حیدربابا،